Czynniki pochodzenia roślinnego jako przyczyna zawodowych chorób u rolników

Radosław Śpiewak

Instytut Medycyny Wsi w Lublinie

Dane epidemiologiczne

Brak polskich danych na temat częstości występowania zawodowych chorób skóry wywoływanych przez czynniki pochodzenia roślinnego. W latach 1990 - 1994 w Finlandii przeprowadzono szczegółowe badania nad zawodową pokrzywką kontaktową u rolników [5]. Zgodnie z wynikami cytowanych analiz, pokrzywka kontaktowa jest drugą co do częstości chorobą zawodową, występującą w 30% przypadków (pozostałe 70% przypada na wyprysk kontaktowy). Spośród 815 przypadków zawodowej pokrzywki kontaktowej w analizowanym przez autorów okresie, ponad połowę (341 przypadków) stwierdzono u rolników i leśników. Na liście najczęstszych przyczyn pokrzywki kontaktowej, ziarna zbóż, mąki i pasze zajmują trzecie miejsce.

Sposób działania

Substancje pochodzenia roślinnego mogą wnikać do organizmu drogą oddechową lub przez skórę. Wielostronność problemu obrazują następujące dane na temat odgrywających istotną rolę w patologii człowieka roślin złożonych (Compositae) [2]: rodzina ta obejmuje około 25 tysięcy gatunków, spośród których działanie uczulające wykazuje ponad 200 gatunków; substancjami odpowiedzialnymi za rozwój reakcji alergicznych są seskwiterpeny laktonowe; mogą one wywierać niekorzystny wpływ na układ oddechowy wywołując alergiczny nieżyt nosa i astmę, układ pokarmowy (nudności, obrzęki warg) oraz skórę wywołując wyprysk określany mianem Compositae dermatitis. Wydaje się, że skóra, z uwagi na znaczne narażenie jest narządem najczęściej dotkniętym przez szkodliwe działanie substancji pochodzenia roślinnego. Na przykład we Francji, wśród plantatorów słonecznika u 4,3% stwierdzono uczulenie na seskwiterpeny laktonowe [2]. Z tego też względu niniejszy rozdział w przeważającej części będzie poświęcony zagadnieniom zawodowych chorób skóry wywoływanych przez substancje roślinne. Substancje roślinne mogą wywierać swój ujemny wpływ na organizm ludzki poprzez działanie trujące (toksyczne), drażniące, lub alergizujące [8]. Granica między działaniem toksycznym a drażniącym wydaje się być płynna i przynajmniej w części zależeć od dawki czynnika szkodliwego. Niektóre z substancji rozwijają swoje działanie tylko w razie obecności dodatkowego czynnika, na przykład promieniowania słonecznego.

Choroby układu oddechowego wywoływane przez czynniki pochodzenia roślinnego

Pył drzewny. Spośród poznanych substancji pochodzenia roślinnego o działaniu szkodliwym na układ oddechowy rolnika wymienia się kwas plikatynowy obecny np. w drewnie cedru [1]. Również w odniesieniu do drzew rodzimych (np. dąb, jesion, buk) opisywano przypadki rozwoju niealergicznej astmy zawodowej wywołanej przez kontakt z pyłem drewna [7].

Olejki eteryczne. Przyczyną dolegliwości ze strony układu oddechowego mogą być ponadto lotne substancje (olejki eteryczne) wydzielane przez niektóre rośliny. Zjawisko takie nabiera szczególnego znaczenia w ogrodach botanicznych, oranżeriach, szklarniach produkujących egzotyczne rośliny ozdobne. Również w warunkach domowych pewne rośliny ozdobne (np. popularny fikus) może wywoływać uciążliwe dolegliwości alergiczne ze strony układu oddechowego.

Pyłki kwiatowe drzew owocowych i innych roślin uprawnych mogą u sadowników i ogrodników wywoływać alergiczny nieżyt nosa i spojówek oraz astmę oskrzelową, które w takich przypadkach należy rozpatrywać jako choroby zawodowe. Opisano również przypadek alergicznego nieżytu nosa wywołanego przez pyłek kwiatowy buraka cukrowego - u chorej stwierdzono współistnienie wyprysku wywołanego przez ten sam pyłek [4].

Choroby skóry wywoływane przez czynniki pochodzenia roślinnego

Choroby te określa się mianem fitodermatoz. Znaczna część fitodermatoz w Europie rozwija się podczas wykonywania pracy [2]. Grupy zawodowe obciążone zwiększonym ryzykiem wystąpienia fitodermatoz przedstawia tabela 1. Rośliny o znaczeniu użytkowym, mogące wywoływać zmiany skórne zestawione zostały w tabeli 2.

Fitodermatozy w rolnictwie

Szkodliwe działanie na skórę wywiera cały szereg substancji roślinnych. U plantatorów chmielu obserwuje się zmiany wypryskowe określane jako "chmielne zapalenie skóry". Bardzo często zgłaszane przez rolników jest powstawanie zmian na skórze podczas pracy z jęczmieniem, reakcję taką określa się mianem "jęczmiennego zapalenia skóry" [6].

Fitodermatozy w leśnictwie

Podczas prac leśnych przyczyną zmian wypryskowych może być kontakt z mchem, żywicą, sokiem drzew (buk, olcha, jodła biała, cis, kasztanowiec, jałowiec). Podrażnienie skóry mogą wywoływać również drobne włoski obecne na spodniej powierzchni liści wiązu oraz derenia.

Fitodermatozy w szklarniach

U pracowników szklarni opisano skórny wyprysk powietrznopochodny (airborne dermatitis) wywoływany przez występujące w środowisku pracy pyłki kwiatowe roślin uprawnych. Klinicznie zmiany skórne mogą przybierać postać wyprysku ostrego i przewlekłego, toksycznych zmian pęcherzowych lub innych dermatoz.

Kliniczne postaci fitodermatoz

Wyprysk toksyczny powstaje w wyniku szkodliwego działania substancji pochodzenia roślinnego na skórę, przy czym powstanie zmian skórnych nie zależy od mechanizmów immunologicznych z udziałem uczulonych komórek lub swoistych przeciwciał. W sytuacji takiej powstaniem choroby zareaguje na kontakt z czynnikiem wyzwalającym większość eksponowanych osób. Zmiany o takim charakterze wywołuje na przykład wilczomlecz. Kontakt z sokiem tej rośliny prowadzić może do rozwoju pęcherzy, powierzchownej martwicy, i owrzodzeń. Objawom tym towarzyszy zwykle intensywny ból.

Fitodermatozy alergiczne powstają z udziałem uczulonych komórek i swoistych przeciwciał, które reagują swoiście na dany alergen. Reakcje alergiczne charakteryzują się tym, że nie wszystkie osoby mające kontakt z danym czynnikiem zareagują procesem chorobowym a tylko ci osobnicy, którzy wykazują osobniczą predyspozycję. Do kręgu fitodermatoz alergicznych zalicza się "typowy" ostry wyprysk, wyprysk okołopaznokciowy, wyprysk powietrznopochodny, pokrzywkę kontaktową, oraz wykwity imitujące rumień wielopostaciowy.

Reakcje fototoksyczne cechują się złożonym mechanizmem powstawania, i obok obecności czynnika drażniącego, do ich powstania niezbędne jest również zadziałanie promieniowania słonecznego. Kluczową rolę w reakcjach fototoksycznych odgrywają furokumaryny (psoraleny) występujące w soku roślin baldaszkowatych (Umbelliferae), strąkowych (Leguminosae) lub rutowatych (Rutaceae). Powodują one uwrażliwienie skóry na promieniowanie utrafioletowe. Nasłonecznienie prowadzi wtedy do ciężkich i dolegliwych zmian skórnych o charakterze rumienia, obrzęku, złuszczania i bólu lub świądu. Zmiany takie zostały po raz pierwszy opisane przez Oppenheima w roku 1926 pod nazwą "łąkowe zapalenie skóry". Reakcje fototoksyczne wystąpią praktycznie u wszystkich osób narażonych na wymienione czynniki.

Jeszcze bardziej złożony mechanizm mają reakcje fotoalergiczne. W ich przebiegu po wniknięciu do organizmu substancji środowiskowej, substancja ta lub jej metabolit ulega w skórze szeregowi przemian w wyniku aktywacji energią promieniowania słonecznego. Tak zmodyfikowana strukturalnie substancja pobudza układ immunologiczny predysponowanego człowieka do wytwarzania swoistych przeciwciał. Ostatecznym efektem tego procesu jest rozwój reakcji alergicznej. W odróżnieniu od reakcji fototoksycznych, nawet w przypadku obecności wszystkich niezbędnych czynników zewnętrznych, reakcje fotoalergiczne wystąpią tylko u nielicznych, predysponowanych osób.

Charakterystyczną, wyróżnianą z uwagi na swoisty obraz kliniczny, postacią fitodermatozy jest wyprysk okołopaznokciowy. Postać została pierwotnie opisana u osób zajmujących się zawodowo zrywaniem tulipanów, stąd nadano jej nazwę "palców tulipanowych" (tulip fingers). Podobne zmiany mogą wystąpić u osób sortujących cebulki i kwiaty narcyzów oraz czosnek.

Podobnie jak poprzednia jednostka, wyprysk powietrznopochodny (airborne dermatitis) wyodrębniony został również z powodu odrębności klinicznych i nie implikuje istnienia wspólnego patomechanizmu we wszystkich przypadkach wystąpienia zmian o tym typie. Wyprysk powietrznopochodny definiuje się jako wyprysk skóry eksponowanych okolic, w reakcji na osadzające się na skórze substancje zawieszone bądź rozpuszczone w powietrzu atmosferycznym. Wspólną cechą jest występowanie zmian na skórze okolic odsłoniętych - twarzy, dekoltu, karku, rąk itd. Tę postać fitodermatozy mogą wywoływać pyłki kwiatowe roślin szklarniowych a w warunkach zewnętrznych - drobne, unoszące się w powietrzu cząstki roślin z rodziny Compositae. Opisywano wyprysk powietrznopochdny u osób pracujących z chryzantemami, gdzie czynnikiem wyzwalającym były lotne substancje eteryczne wydzielane przez te rośliny.

Pokrzywka kontaktowa to odrębna klinicznie dermatoza o charakterystycznych wykwitach bąblowych. Przyczyną może być kontakt z wydzielinami roślin baldaszkowatych, takich jak szalej jadowity (Cicuta virosa), szczwół plamisty (Conium maculatum), blekot pospolity (Aethusa cynopium), barszcz zwyczajny (Heracleum sphordylium), lub trybula leśna (Antriscus silvestris). Wykwity imitujące rumień wielopostaciowy, również odrębną kliniczne chorobę skóry mogą wywoływać liście pierwiosnków, używanych jako kwiaty ozdobne oraz źródło substancji leczniczych.

Postępowanie wyjaśniające w chorobach wywoływanych przez czynniki pochodzenia roślinnego

Opisane powyżej stany chorobowe bez wątpienia mogą być przyczyną utraty zdolności zarobkowania. Po spełnieniu określonych kryteriów stany te mogą być uznane za choroby zawodowe. Podstawowym kryterium jest wykazanie związku przyczynowo-skutkowego, czyli wykrycie substancji (rośliny) odpowiedzialnej za powstanie stwierdzonej choroby. Proces ten jest bardzo złożony (tabela 3), a trudność jego przeprowadzenia wynika m. in. z takich czynników, jak:
- wielostronność zajęć rolnika (jednoczesne narażenie na rozliczne substancje roślinne),
- sezonowość prac (duża zmienność ekspozycji miarę upływu sezonu),
- złożona struktura czynników szkodliwych (trudność wykrywania i monitorowania).
Dodatkowe utrudnienie stanowią:
- brak nadzoru Inspekcji Pracy w gospodarstwach indywidualnych (niemożność wykrywania zagrożeń i prewencji),
- brak obowiązkowych badań wstępnych przed rozpoczęciem pracy w rolnictwie (niemożność wychwycenia osób nie nadających się do pracy z czynnikami alergizującymi/drażniącymi, oraz niemożność wstecznej oceny, czy choroba rozwinęła się faktycznie w takcie wykonywania pracy),
- zamieszkiwanie w obrębie gospodarstwa (a zatem w miejscu pracy), praca w soboty i niedziele, oraz brak przerw urlopowych (niemożność stwierdzenia, czy przerwy w pracy wiążą się z poprawą stanu zdrowia - jako substytut można tutaj zastosować 1-2 tygodniową hospitalizację obserwacyjną w Klinice Chorób Zawodowych).

Piśmiennictwo

1. Cockcroft D. W., Cotton D. J., Mink J. T.: Nonspecific bronchial hyperreactivity after exposure to Western Red Cedar. Am Rev Respir Dis 1979, 119, 505-510.
2. Ducombs G., Schmidt R. J.: Plants and plant products. W: Rycroft R. J. G., Menne T., Frosch P. J. (Red.): Textbook of Contact Dermatitis. Springer-Verlag, Berlin 1995, 589-635.
3. Gassner M.: Allergien in der Landwirtschaft. Schweiz Rundsch Med (Praxis) 1996, 85, 950-960.
4. Hohenleutner S., Pfau A., Hohenleutner U., Landthaler M.: Zuckerrubenpollenallergie als seltene Berufserkrankung. Hautarzt 1996, 47, 462-464.
5. Kanerva L., Toikkanen J., Jolanki R., Estlander T.: Statistical data on occupational contact urticaria. Contact Dermatitis 1996, 35, 229-233.
6. Mierzecki H.: Dermatologia Pracownicza. PZWL, Warszawa 1960.
7. Śpiewak R., Bożek A., Masłowski T., Brewczyński P. Z.: Occupational asthma due to wood dust exposure (ash, oak, beech and pine) - a case study. Ann Agric Environ Med 1994, 1, 73-76.
8. Woods B.: Vegetable aggression: Dermatological risks of gardening and woodwork. Practitioner 1975, 215, 159-164.

© Radoslaw Spiewak